Η Πολιτεία της Ελπίδας

Τα μέρη που αγαπώ καίγονται. Το καλοκαίρι η Πάρνηθα και δεκάδες άλλα μέρη στην Ελλάδα, σήμερα το San Diego και δεκάδες άλλα μέρη στη California.

Η Καλιφόρνια είναι το πιό όμορφο μέρος της Αμερικής. Μαγικό. Ηλιόλουστο όπως και η Ελλάδα, με μυρωδιές λουλουδιών, υπέροχα βουνά που καταλήγουν σε παραλίες, και δρομάκια που ανεβαίνουν ελικοειδώς στις πλαγιές. Απόλαυση το οδήγημα στον αυτοκινητόδρομο Route 1, που αντικρύζει τον Ειρηνικό. Πανέμορφα σπιτάκια στη κορυφή κάθε λόφου. Κλίμα μεσογειακό, χωρίς υγρασία, να σε προκαλεί με τη γλυκιά του αφή να το απολαύσεις. Γλυκές νύχτες να κοιμάσαι με τα παράθυρα ανοιχτά. Αλλού καταπράσινο, αλλού ξηρό να σου θυμίζει έρημο. Με πορτοκαλιές, αμπέλια και κήπους. Το μόνο μέρος στην Αμερική που το ελαιόδενδρο μπορεί να ευδοκιμήσει. Γή της επαγγελίας.

Αν μπορούσα να έδινα το δικό μου όνομα σ’ αυτή την πολιτεία, θα την ονόμαζα «Πολιτεία της Ελπίδας». Γιατί μαζί με το όμορφο της κλίμα, προσφέρει και ένα μοναδικό περιβάλλον πρωτοπορίας στίς επιστήμες, τη σκέψη, το καινούργιο. Μαζεύονται εκεί άνθρωποι απ’ όλο τον κόσμο κυνηγώντας το όνειρο του πλούτου, της καλής επιβίωσης, της επιβράβευσης για την καινοτομία. Ενα μέρος για όλες τις φυλές και τις ιδέες που κουβαλούν μαζί τους. Πλανάται στο αέρα της ένας άνεμος αισιοδοξίας, μιά αγάπη για τη ζωή, που προσωπικά δεν τον έχω νοιώσει αλλού.

Εαν δεν την έχετε επισκεφτεί, σαν την προτείνω ανενδοίαστα. Εαν κάνετε μόνον ένα ταξίδι στην Αμερική, επισκεφτείτε τη Νέα Υόρκη και την Καλιφόρνια. Είμαι σίγουρος πως θα σας ανταμείψει.

Ο έντιμος κύριος Lukowski

Θα ζητούσε πολιτικό άσυλο. Δυό μέρες πρίν τελειώσει η παραμονή του στη Δύση. Πρώτα στην αστυνομία για να κατοχυρωθεί το status. Μετά, θα έστελνε ένα γράμμα στον πρόεδρο του πανεπιστημίου που είχε υπογράψει την υποτροφία του στη Δύση. Θα έπιανε σπίτι σε κάποιο χωριό και θα κρυβόταν. Θα χανόταν για λιγες εβδομάδες. Θα έσκαγε τη βόμβα και μετα θα περίμενε.

Stanislav Lukowski, μηχανολόγος μηχανικός, καθηγητής του πανεπιστημίου της Κρακοβίας. Ψηλός, με μαύρα αχτένιστα μαλλιά, πρόωρες ρυτίδες, και παλιομοδίτικα κουστούμια. Απόλυτα μοναχικός, με μόνη του συντροφιά τη χαμηλή μουσική. Ζούσε τη ζωή του σε κάποιο περίεργο περιθώριο ανάμεσα στη δουλειά του πανεπιστημίου και το μισοσκότεινο δωμάτιό του.

Είχε μια καλή βιβλιοθήκη με βιβλία λογοτεχνίας και μηχανικής. Λεξικά και χάρτες. Μεγάλη συλλογή δίσκων jazz και κλασικής μουσικής. Και πολλά μικρά φωτάκια στις γωνίες του δωματίου του, που έκαναν μια ευχάριστη ατμόσφαιρα. Πάνω στο γραφείο του μια γραφομηχανή, και παντού γύρω του σελίδες γραμμένες στο χέρι, σκόρπιες πολωνικές εφημερίδες, και γερμανικά βιβλία φιλοσοφίας.

Γεννήθηκε στην Κρακοβία απο οικογένεια πλούσια και καλλιεργημένη. Ο πατέρας του ήταν φαρμακοποιός, η μητέρα του δασκάλα σε τοπικό σχολείο. Είχε και μια αδερφή μικρότερη, την Ελίνα που υπεραγαπούσε. Η ζωή του ήταν απλή. Καλά τα σχολεία της νοιότης του, δασκάλα γερμανικών στο σπίτι, μαθήματα μουσικής και πιάνου. Και τα σαββατοκύριακα στην επαρχία, στο εξοχικό σπίτι της οικογένειας, δημιούργημα αυτό του δραστήριου και κοινωνικού παππού του. Αυτός ηταν πάντα ένας κλειστός χαρακτήρας, κλεισμένος στον εαυτό του και στο σπίτι του.

Ο κομμουνισμός έφερε τα πάνω κάτω στη ζωή του. Το εξοχικό σπίτι αφαιρέθηκε απο την οικογένεια, και μοιράστηκε σε άλλες οικογένειες. Τα αποθεματικά της οικογένειας σώθηκαν με τον καιρό, καθώς ο πατέρας του έχασε τη δουλειά του και μετατέθηκε σε κάποια κολλεκτίβα του βορρά. Μα όσο και το σύστημα να τους κυνήγησε, η οικογενειά του διατήρησε την αριστοκρατική της υπόληψη και αξιοπρέπεια. Ο πατέρας του συνέχισε να γράφει λογοτεχνήματα σε τοπικές εφημερίδες, και η μητέρα του να παραδίδει ακόμα μαθήματα πιάνου. Εκείνος ακολούθησε την επιθυμία του πατέρα του να γίνει μηχανικός. Το ήθελε άλλωστε και ο ίδιος. Σκληρά τα χρόνια του πανεπιστημίου, δούλευε και σπούδαζε συγχρόνως, στη ζωή του έκανε τα πάντα σωστά και τίμια, ηταν τελειομανής. Σαν τέλειωσε το πανεπιστήμιο, έπιασε την πρώτη του δουλειά σε κάποιο εργοστάσιο παραγωγής υδραυλικών ειδών. Τιποτε το ιδιαίτερο, αλλά και εκεί ακόμα, κατάφερε με τον καιρό να γίνει μανατζερ και να πάρει διακρίσεις.

Τον προσέγγισαν για να γίνει μέλος του Κομμουνιστικού κόμματος. Να συμμετάσχει στα σεμινάρια στρατηγικής για την οικονομική ανάπτυξή της χώρας. Να γνωρίσει και να έρθει σε επαφή με υψηλά ιστάμενα πρόσωπα, ανθρώπους της εξουσίας. Για μήνες τους απέφευγε. Ετρεφε μια απεχθεια για τον τύπο του ανθρώπου που στήριζε το μέλλων του και τα όνειρά του στο κόμμα. Μα τελικά ενέδωσε. Οχι βέβαια γιατι ηταν κομμουνιστής. Στην Πολωνία κανένας δεν ήτανε κομμουνιστής. Τον πίεσε η αδερφή του. «Είσαι τρελός;» του είπε. Δεν βλέπεις γύρω σου τί γίνεται; Τα μέλη του κόμματος έχουν πρόσβαση στα πάντα. Καλούς γιατρούς, μαγαζιά με καλά ξένα ρούχα, γαλλικά κρασιά, απαγορευμένα βιβλία. Παίρνουν βίζες για ταξίδια στη Δύση, αυξήσεις στους μισθούς, καλές συντάξεις και διαμερίσματα. Ο Στανυ αντιστάθηκε. Οι κομματάνθρωποι τρώνε ο ένας τις σάρκες του άλλου. Ρουφιανεύουν τους πάντες και τα πάντα για να διατηρήσουν τα προνόμια. Αλλά τελικά υπεχώρησε. Τόκανε για την Ελίνα. Ειχε δυό παιδιά να μεγαλώσει...

Τώρα ο Στάνυ βρίσκονταν στη Δύση με κάποια υποτροφία για δύο χρόνια. Τα προνόμια. Η Δύση του άρεσε. Είχε ελευθερία. Είχε καλά βιβλία, μουσική, ευχάριστο περιβάλλον. Η Πολωνία ήταν μίζερη. Κατεβασμένα τα βλέμματα των ανθρώπων, βαρύ το σύστημα της παρακολούθησης. Σκέτη σιχαμάρα. Οι ρουφιάνοι του κόμματος κυβερνούσαν και νέμονταν τον πλούτο των φορολογουμένων. Για να ταξιδεύσεις απο μιά πόλη στην άλλη, χρειαζόσουνε βίζα. Επρεπε να αντικρύσεις εκείνο το κρύο βλέμμα του αστυνομικού που ήταν υποχρεωμένος να σου κάνει ηλίθιες ερωτήσεις. «Γιατί θέλετε να ταξιδεύσετε στη Βαρσοβία, κύριε Λουκόβσκι;».

Ομως ο καιρός περνούσε, τα δύο χρόνια της υποτροφίας τέλειωναν. Αγωνιούσε να βρεί τρόπο να παραμείνει στη Δύση. Το πανεπιστήμιο είχε δείξει κάποιο ενδιαφέρον. Ηταν και κάτι εταιρείες που θα τον προσλάμβαναν το άψε σβήσε. Και με καλό μισθό. Φανταζόταν τα μούτρα των συναδέλφων του οταν θα μάθαιναν πως εκείνος τους έγραψε κι’ αυτούς και το πανεπιστημιακό τους άνδρο. Θα τον ζήλευαν. Η αστυνομία θα πήγαινε στο πανεπιστήμιο ρωτώντας. Σίγουρα οι πάντες θα τον κατηγορούσαν. Οτι φαινόταν πως είχε τάσεις μπουρζουαζίας, άλλωστε η οικογένειά του ήταν αριστοκρατική, είχε και πιάνο.

Θα τους έγραφε και θα εξαφανιζόταν. Θα άρχιζε μια καινούργια ζωή, όπως την ήθελε εκείνος. Θα ζούσε μοναχικά, αλλά όχι κρυμμένος. Θα ζούσε με λίγα αλλά θα ήταν ευτυχισμένος. Θα ταξίδευε όπου γουσταρε χωρίς περιορισμούς. Θα είχε ό,τι βιβλίο ήθελε στη βιβλιοθήκη του. Δεν θα χρειαζόταν να απαντά πια σε ηλίθιες ερωτήσεις. «Διαβάσατε τις ντιρεκτίβες του πανεπιστημίου της Κρακοβίας για τη πρέπουσα συμπεριφορά των μελών του, σε περίπτωση επίσκεψης ξένης αντιπροσωπίας;»

Το μυαλό του πήγε στην Ελίνα. Και τα παιδιά. Θα της έστελνε ενα γράμμα με κάποιον έμπιστό του. Σίγουρα θα στεναχωριόταν και θα έκλαιγε. Την αγαπούσε και τη νοιάζονταν. Προσπαθούσε να συλλογισθεί τίς επιπτώσεις στη ζωή της. Θα την επισκεπτόταν η αστυνομία. Θα την καλούσαν στο πανεπιστήμιο. «Δώσαμε τα πάντα στον αδελφό σας κυρία Lukowski, και εκείνος μας πρόδωσε». Θα την έκαναν να αισθανθεί ένοχη, θα τη χτυπούσαν με μίσος. «Κυρία Ελίνα ο αδελφός σας εγκατέλειψε τη δουλειά του. Καταλαβαίνετε βέβαια πως χάνει και κάποια προνόμια ειδικής μεταχείρισης». Θα έχανε η Ελίνα τη κάρτα των ειδικών υπηρεσιών που είχε χάρι σ’ αυτόν, τους γιατρούς, τα βιβλία, το καλό διαμέρισμα στη πόλη.

Εκείνος θα ζούσε ελεύθερος. Θα γύρναγε στο σπίτι ό,τι ώρα ήθελε. Θα ταξίδευε στο Παρίσι, το Λονδίνο, το Βερολίνο. Θα γνώριζε ανθρώπους με μόρφωση, με πνεύμα. Δεν θα ήταν πια υποχρεωμένος να ανεχθεί το ηλίθιο σύστημα της καταπίεσης. «Λάβαμε ενα δέμα απο το Αμστερνταμ, κύριε Lukowski , έχει μεσα μερικά βιβλία. Μερικοί εδώ αξιολόγησαν αυτά τα βιβλιά ως προπαγανδιστικά. Για να τα παραλάβετε θα πρέπει να έχετε άδεια της αστυνομίας. Θα χρειαστεί μια σύντομη συνέντευξη».

Ζαλιζόταν. Επρεπε τώρα να αποφασίσει. Τώρα ήταν η ώρα, τώρα η ευκαιρία. Είχε δουλειά, είχε υποστηριχτές. Τώρα Στάνυ, τώρα.

--------------------------------------------------------------------------

Ο Στάνυ δεν τόλμησε. Φοβήθηκε πως δεν θα ξανάβλεπε την πατρίδα του ποτέ. Δεν θα ξαναγευόταν το φαγητό της, δεν θα ξαναμύριζε την άνοιξη της Κρακοβίας. Για τη δουλειά του δεν τον ένοιαζε, φοβόταν όμως για την Ελίνα και τα παιδιά. Αυτός δεν είχε οικογένεια, η Ελίνα όμως και τα παιδιά θα υπέφεραν. Θα έχανε το καλό το διαμέρισμα που έμενε, θα εδιωχναν και τα παιδιά απο το ειδικό σχολείο που πήγαιναν. Και αυτός; Τι ελευθερία θα είχε σαν ξένος μες στους ξένους; Για λίγα πιο καλά βιβλία; Για μερικά καλά γαλλικά κρασιά;

Θυμήθηκα τον Στάνυ τη μέρα που έπεσε το τοίχος του Βερολίνου. Θυμάμαι που μου είχε πεί πως ο Κομμουνισμός θα σαπίσει μέχρι να γίνει σκόνη. Και μαζί του, θα σαπίσει και εκείνον, καθηγητή πανεπιστημίου και μέλος του κόμματος. Αλλά όχι σ’ αυτή τη γενιά, μου είχε πεί. Θα χρειαστούν ακόμα μερικές γενιές σαπίσματος. Καθώς έβλεπα στη τηλεόραση το πλήθος να χτυπάει με μανία το Τοίχος της ντροπής, σκέφτηκα πως ο Στάνυ μάλλον είχε κάνει λάθος. Το σάπισμα τελείωνε. Η Πολωνία ελευθερωνόταν. Οι ηλίθιες ερωτήσεις θα σταματούσαν.

Εντιμος άνθρωπος ο κύριος Lukowski. Η πολύμηνη παρέα του ήταν για μένα θησαυρός. Προτίμησε να μην παντρευτεί για να μη μεγαλώσει παιδιά μέσα στο σύστημα που αντιπαθούσε. Εζησε απλά, αυτός, η μουσική και τα βιβλιά του.

Υπολόγισα την ηλικία του. Θα πρέπει να ήταν σίγουρα γύρω στα εξήντα. Πιθανότατα συνταξιούχος. Τον φαντάζομαι στο σαλόνι κάποιου διαμερίσματος να παρακολουθεί έκθαμβος τα νέα της κατάρευσης. Να διαβάζει κάποιο βιβλίο, να ακούει μουσική. Προσπαθώ να μαντέψω τα συναισθήματά του. Αδύνατον. Αλλά δεν έχει πιά σημασία. Ο Στάνυ είναι για μένα ένα σύμβολο, και ως τέτοιο μπορώ να τον εξιδανικεύσω. Στη συνείδησή μου, αντιπροσώπευε τους ανθρώπους της Ανατολικής Ευρώπης.

Χαίρομαι που το σύστημα εκείνο κατέρευσε. Κάτι μέσα μου μου λέει πως και κείνος θα συμφωνούσε μαζί μου.

Ο πιο καλός ο Πωλητής

Σε ένα όμορφο και ζουμερό πόστ, (δείτε το εδώ), ο blogger Universe αναπαράγει μια φανταστική συζήτηση ανάμεσα στούς κυρίους Παπούλια και Σαρκοζύ. Ο Παπούλιας μιλάει για ευρωπαική στρατηγική, την ανάγκη της Ελλάδας να συμμετάσχει στα σχέδια εξέλιξης της Ευρώπης. Αλλά ο Σαρκοζύ ενδιαφέρεται μόνον για πωλήσεις όπλων (Sales). Στρατηγική κάνει η Γαλλία, η Αγγλία, η Γερμανία. Ο ρόλος της Ελλάδας είναι άλλος, λέει ο Σαρκοζύ. Θα πάρεται κανα αμυντικό σύστημα;

Μου άρεσε αυτό το πόστ και το συνιστώ. Περιέχει την αλήθεια την κυνικότητα της διπλωματίας, τον ωμό εκβιασμό του ισχυρού προς τον αδύνατο. Καλές οι διακρατικές σχέσεις, αλλά και οι πωλήσεις πωλήσεις.

----------------------------------------------------------------------------

Συνεισφέρω και μια προσωπική μου εμπειρία.

Κάπου βόρεια της Βοστώνης, σε μια περιοχή που λέγεται Andover, βρίσκεται ένα εργοστάσιο κατασκευής πυραύλων Patriot . Απο εκεί κοντά, κατάγεται και η γυναίκα μου. Σε κάποια επίσκεψη στα πεθερικά μου, μαθαίνω πως η εταιρεία κλείνει, και 6 χιλιάδες άνθρωποι θα έχαναν τη δουλειά τους. Πλήγμα για τη τοπική κοινωνία.

Λίγες μέρες αργότερα, ξαναρωτάω τι έγινε, και πληροφορούμαι πως η εταιρεία τελικώς τα κατάφερε, πήρε κάτι συμβόλαια και οι εργάτες θα παραμείνουν στη δουλειά τους.

Τί είχε μεσολαβήσει; Είχε αφιχθεί ο τότε υπ. Υπουργός Αμύνης Ακης Τσοχατζόπουλος να βοηθήσει. Αγόρασε τότε η Ελλάδα 2 δισ. δολλάρια συστήματα Patriots . Ετσι λύθηκε το πρόβλημα της τοπικής ανεργίας.

Τι ήταν ο Αλέξανδρος;

Κάποιος δήλωσε πως ο Αλέξανδρος ήταν σφαγέας. Πολλοί παραξηγήθηκαν. Ο λόγος βέβαια είναι απλός. Ο Αλέξανδρος ηταν «δικό μας παιδί». Συναισθηματική η αντίδραση.

Με κουράζουν οι συναισθηματισμοί. Τους απαιχθάνομαι. Δικός μας, δικός τους, αρκετά.

Τι ήταν ο Αλέξανδρος; Και ποιός ξέρει για να μας πεί;

Οταν ήμουνα στο δημοτικό έμαθα πως ο Αλέξανδρος πήγε μέχρι τις Ινδίες για να μεταδώσει τον Ελληνικό πολιτισμό. Ψέματα; Ισως. Κάποια δόση αλήθειας υπάρχει σε όλα. Αφού βρέθηκε εκεί, γιατί να μην μεταδώσει και αυτά που ήξερε; Το ίδιο δεν κάνουν και άλλοι σήμερα;

Σήμερα ζούμε στην εποχή της αποκαθήλωσης. Ψάχνονται οι ιστορικοί να μάθουν και να αναλύσουν τον Αλέξανδρο. Θέλουμε να ξέρουμε εδώ και τώρα γιατί πήγε ο Αλέξανδρος στις Ινδίες. Ηταν ή δεν ήταν σφαγέας; Ηταν ολίγον σφαγέας και ολίγον εκπολιτιστής; Μόνον ή καθόλου εκπολιτιστής; Η μήπως σκέτα παλαβός;

Κατα την δική μου ιστορική αντίληψη (μέσα απο το δικό μου πρίσμα ανάλυσης της ιστορίας), ο Αλέξανδρος ηταν όπως όλοι εκείνοι οι άνθρωποι που βρέθηκαν στην κορυφή της εξουσίας, με ελίτ σκέψη (είχε δάσκαλο τον Αριστοτέλη), χιλιάδες ανθρώπους που χρειαζόταν καθοδήγηση να τον ακολουθούν (με το αζημίωτο), σχέδια στρατηγικά που τα γνώριζε μόνον αυτός και μια μικρή ομάδα γύρω του, και οράματα για περισότερη εξουσία και δύναμη. Καθ’ οδόν προς τη δόξα και την εκπλήρωση των σχεδίων του, έκανε και ό,τι αυτός θεωρούσε καλό. Δεν είχε άλλωστε τίποτε να χάσει.

Ποιός γνωρίζει τα σχέδια μιας ελίτ που υπήρξε πριν απο χιλιάδες χρόνια; Βρήκαμε ντοκουμέντα που μας λένε τι σκεφτόταν η ελίτ; Μάλλον όχι. Και στην Αμερική, τύποι σαν τον Chomsky λένε πως αν κάνουμε download μερικά αρχεία απο την ιστοσελίδα του Project for the American Century, θα μάθουμε πως σκέφτεται η Αμερικανική κυβερνητική ελίτ. Αλήθεια; Μπορει ναί, μπορεί και όχι. Μπορούν οι ιστορικοί να ξέρουν την απόλυτη αλήθεια με σιγουριά; Κατα τη γνώμη μου οχι.

Γιατί δεν υπάρχει απόλυτα αντικειμενική ιστορία. Ιστορική αφήγηση και ντοκουμέντα ναί, αλλά όχι ιστορία. Η ιστορία γράφεται μέσα απο διάφορα πρίσματα αντίληψης. Τα έθνη-κράτη γράφουν εθνοκεντρική ιστορία. Ο Marx έγραφε ιστορία μέσα απο το πρίσμα της πάλης των τάξεων. Ο Fernand Braudel και ο Arnold Toynbee έδωσαν ιστορικές αναλύσεις μέσα απο το πρίσμα της σύγκρουσης των πολιτισμών. Ο Howard Zinn στην Αμερική, δηλώνει πως γράφει ιστορία μέσα απο το πρίσμα των θυμάτων που χάθηκαν στο βωμό των ιδεολογιών και κινημάτων.

Δικάιωμα του καθενός να έχει όποιο πρίσμα γουστάρει. Και καλό είναι αυτό. Υπάρχει ετσι ποικιλία ιστορικών απόψεων που εμπλουτίζει την ιστορική αντίληψη του μέσου ανθρώπου. Τσακώνεται και η Τουρκία τώρα με το Αμερικανικό Κογκρέσσο για τη γενοκτονία των Αρμενίων. Εγινε ή δεν έγινε, ηταν εθνοκάθαρση ή απλά πόλεμος με θύματα (μάλλον εκεί ποντάρουν οι Τούρκοι). Το ιστορικό πρίσμα λοιπόν. Γι’αυτό διαφωνούν λαοί, πολιτικοί και ιστορικοί. Διαλέγεις πρίσμα, και γράφεις ιστορία ανάλογα. Κόκκινο πρίσμα, κόκκινη ιστορία, μπλέ πρίσμα, μπλέ ιστορία.

Γι’ αυτό λοιπόν και εγώ, αποφάσισα να επικεντρώσω την προσοχή μου στην ιστορική αφήγηση, και μόνον εκεί. Τι έγινε, Που έγινε, Ποιός το έκανε, Πότε το έκανε, Πώς το έκανε. Απλό. Για το Γιατί, αποφασιζω μετά, ανάλογα με το πρίσμα που μου αρέσει (οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό, ή βέβαια μίγμα). Αυτή είναι η μεθοδολογία μου.

Αποφεύγω επίσης αυτό πού οι Αγγλοσάξωνες ονομάζουν «Historical Adaptation», δηλαδή την ερμηνεία παλαιών ιστορικών γεγονότων κάτω απο το πρίσμα των ηθικών αξιών της παρούσης χρονικής περιόδου. Στο πρίσμα του Historical Adaptation έχουν περιέλθει και άλλα ιστορικά συμβάντα στην Αμερική, όπως τι ήταν ο Κολόμβος (καλός εξερευνητής ή δολοφόνος), ή ποιά είναι αλήθεια πίσω απο το Thanksgiving (εθνική γιορτή) στην Αμερική. Στην κατηγορία αυτή, ανήκει επίσης και η έκφραση του κ. Νίμιτς οτι ο Αλέξανδρος δεν ενδιαφερόταν καθόλου για τη δημοκρατία (η «εξάπλωση της Δημοκρατίας» σαν κριτήριο εξήγησης και αξιολόγησης ιστορικών γεγονότων είναι καινούργιο φαινόμενο, μάλλον Αμερικανικής προέλευσης).

Και ετσι, ανάλογα με το ιστορικό πρίσμα, αντιλαμβάνεται ο καθένας μας την ιστορία. Διαφωνώ με κάποιους κάποιους ελληνες ιστορικούς που συνέχεια μας λένε πως ο μέσος άνθρωπος (εννοείται καλλιεργημένος), δεν μπορεί να κρίνει ένα ιστορικό σύγγραμα. Εγώ μπορώ. Το πολύ πολύ να πέσω έξω. Και τότε αλλάζω πρίσμα.

Ο καλός στρατιώτης Jay

Ο Jay Sherman επέστρεψε απο το Ιράκ. Τρία χρόνια θητείας στα ναρκοπέδια του Ιράκ και στον ανταρτοπόλεμο της Βαγδάτης. Η μάνα του τον ζύγισε. Είχε χάσει δεκαπέντε κιλά. Το πρόσωπό του γεμάτο μόλωπες απο τις κακουχίες. Τα χέρια του κοκκαλιασμένα. Στο αριστερό του πόδι ράματα απο μια πληγή.

Οι λίγοι συγγενείς πέρασαν απ’ το σπίτι με διάφορα δώρα και φαγητά. Καινούργια αθλητικά παπούτσια, μπλουζάκια των Red Sox που αυτή τη σαιζόν πάνε καλά, κέικ, σπιτίσιες μιλόπητες και κάρτες του φουτμπόλ. Υποδοχή ευχάριστη για του φτιάξουν το κέφι. Ερωτήσεις για τον πόλεμο δεν του έκαναν πολλές, γιατί ο Jay ήταν κουρασμένος. Απο τη μέρα της επιστροφής του, ο Jay είναι γενικά κουρασμένος.

Ο Jay Sherman επέστρεψε απο το Ιράκ. Κουρασμένος, αλλά ολόκληρος. Δηλαδή ολόκληρος σωματικά. Δηλαδή, οχι ακριβώς ολόκληρος. Είναι προφανές πως ο πόλεμος του άφησε κουσούρια. Κουνάει τα πόδια του ρυθμικά και ασταμάτητα, και που και που τινάζεται όρθιος και ξανακάθεται. Είναι μιά κωμική σκηνή. Μερικά παιδιά γέλασαν μαζί του, και ο Jay εκνευρίστηκε και τους πέταξε κάποιο αντικείμενο. Ο Jay χρειάζεται ηρεμία. Ετσι είπε ο ψυχολόγος απο το VA Hospital. Και του συνέστησε να πίνει τα φάρμακά του στην ώρα του, να κοιμάται αρκετά, και να τον επισκέπτεται δύο φορές την εβδομάδα.

Ο μητέρα του μου δείχνει τα χαρτιά του. “Honorable Discharge, after successfully completing his second tour in Iraq”, λένε τα χαρτιά. Ακου όρος! «Tour» Μου θυμίζει κάτι σαν σχολική εκδρομή, επίσκεψη σε αρχαιολογικούς χώρους, ή κρουαζιέρα. Ρωτάω για τη συμπεριφορά του. Δεν κοιμάται καλά τα βράδια, έχει εφιάλτες, κατουριέται στον ύπνο του. Ο γιατρός είπε πως υποφέρει απο Post-traumatic stress disorder, κάτι πολύ συνηθισμένο για αυτούς που έχουν πάει σε πόλεμο. Καταγράφω τον όρο. PTSD – είναι ο ψυχιατρικός όρος όταν κάποιος γίνεται ακοινώνητος και προβληματικός. Η διάγνωση της ιατρικής περίθαλψης αναφέρει κίνδυνο για κατάθλιψη και πιθανή αυτοκτονία. Ο Jay χρειάζεται συνεχή παρακολούθηση.

Αποπαίδι της Αμερικής ο Jay, γεννήθηκε και μεγάλωσε στα Projects του South Boston. Projects είναι τα κρατικά διαμερίσματα που μοιράζει η Πολιτεία στις πολύ φτωχές οικογένειες. Και η οικογένειά του ήταν σίγουρα φτωχή. Αμόρφωτη η μητέρα του, έκανε τρία παιδιά με τρείς άντρες. Οι άντρες την εγκατέλειψαν. Εκείνη μετέφερε τα παιδιά της στα τούβλινα διαμερίσματα της θλίψης, και τα μεγάλωσε με κουπόνια φαγητου (food stamps), παρέα με άλλες προβληματικές και διαλυμένες οικογένειες. Η ζωή στα Projects ηταν άσχημη. Βία, ναρκωτικά, πρόωρες εγκυμοσύνες. Κανείς δεν φιλοδοξεί σ’ αυτό το χώρο. Είναι μια νησίδα καθυστερημένης υποκουλτούρας που ζεί αθόρυβα στη σκία της υπόλοιπης πόλης. Ενας ανθρώπινος υπόνομος που χρηματοδοτείται για να μην ξεχυλίσει.

Οι ελίτ μανατζερ της Αμερικής κατάλαβαν νωρίς πως άνθρωποι σαν τον Jay δεν κάνουν για την αγορά εργασίας. Είναι Unemployable. Αλλά να μήν πάει χαμένο το παιδί. Οι μάνατζερς του ανθρώπινου δυναμικού της χώρας είχαν σχέδια για το μέλλον των διαφόρων Jay. Θα υπηρετούσαν το στρατό. Χρήματα κάθε μήνα, μερικά «Tours» εδώ κι’ εκεί, και οσοι περίσευαν θα μπορούσαν να πάνε ακόμα και στο κολλέγιο. Αυτό στα οικονομικά λέγεται Division of Labor. Ο καθένας στην ειδικότητά του. Εγώ στην παραγωγή και κατανάλωση, και ο Jay στο Ιράκ.

Τις νύχτες ο Jay ξαναζεί στη φαντασία του τις βραδυνές επιδρομές στα σπίτια των Ιρακινών. Χτυπήματα και γκρέμισμα τις πόρτες μέσα στα άγρια μεσάνυχτα, τα ουρλιαχτά, και τις κατάρες των μουσουλμάνων, τα κλάματα των παιδιών, τον εξευτελισμό του πατέρα, δεμένο χειροπόδαρα μπροστά στα μάτια των παιδιών. Και εκείνες οι παιδικές ματιές, που με τρόμο τον κοιτούσαν με μια ύστατη ικεσία να μήν χτυπήσει τους γονείς τους, εκείνες οι παιδικές ματιές του τρόμου, μα το Θεό, μα το Θεο, τον ενοχλούσαν.

Ολα γύριζαν στο μυαλό του και τον τρομοκρατούσαν. Τα κομματιασμένα πτώματα των πολιτών που έπρεπε προσεχτικά να βάλει στις πλαστικές σακούλες, τα ξεραμένα αίματα που δεν έβγαιναν με το κατάβρεγμα και χρειαζόταν τρίψιμο με το χέρι, τους συντρόφους του που κομματιάστηκαν μπροστά του. Περιπολία με 47 βαθμους στους σκονισμένους δρόμους της Βαγδάτης, σφιγμένος στη βαριά στολή του. Για τρία ολόκληρα χρόνια πνιγόταν στη στολή του και στα γάντια που τον έλοιωναν. Μιά μέρα, ένας sniper, τον πυροβόλησε στο πόδι. Ενοιωσε να ζαλίζεται, να χάνει άιμα, να πέφτει. Λιποθύμησε απο τον πόνο και τον τρόμο. Οταν ξύπνησε, βρισκόταν στο νοσοκομείο. Τον ρώτησαν τι έγινε. Δεν θυμόταν. Στο μυαλό του υπήρχε μόνον μιά εικόνα – ενός πατέρα που κρατούσε σφιχτά στην αγκαλιά του το νεκρό αιμόφυρτο 10χρονο παιδί του, και έκλαιγε, έκλαιγε, έκλαιγε...

Ο Jay Sherman επέστρεψε απο το Ιράκ. Ενα ανθρώπινο κουρέλι. Δεν ξέρει γιατί πήγε στο Ιράκ. Ούτε ξέρει να το βρεί στο χάρτη. Ξέρει όμως πως αυτά που είδε δεν του άρεσαν. Γιατί ο Jay δεν είναι κακός. Δεν θέλει να σκοτώσει. Τον κορόιδεψαν. Τον έστειλαν κάπου που δεν ήθελε να πάει, τον κατέστρεψαν με τους βραδυνούς του εφιάλτες. Τα μάτια των παιδιών...

Γιατί ήρθα να τον δω; Ομολογώ πως απεχθάνομαι την κοινωνική του τάξη. Τους λυπάμαι, μα και συνάμα τους συχαίνομαι. Εγώ δεν ήρθα στη Αμερική για να συναντήσω τέτοιους. Γιατί λοιπόν ήρθα να τον δω; Ηρθα εδώ για να του πάρω συνέντευξη. Είναι το καινούργιο μου project. Εντοπίζω αυτούς που επιστρέφουν, τους τηλεφωνώ, και ζητάω να τους μιλήσω. Περιέργως, δέχονται όλοι. Εχουν ανάγκη να μιλήσουν. Κάποιος ενδιαφέρεται. Εκτός απο τους στρατιώτες που υπηρετούν, κανείς στην Αμερική δεν ενδιαφέρεται για τον πόλεμο. ΚΑΝΕΙΣ. Χρειάστηκαν δύο ολόκληρα «Tours» για να το καταλάβει αυτό το Jay. Αλλά τώρα είναι αργά.

Θέλω να του μιλήσω αλλά αυτός βρίσκεται στον κόσμο του. Μου χαμογελά σαν χαζός, τραυλίζει κάτι, και μετά αφαιρείται. Συζητώ με την μητέρα του. Τη λυπάμαι. Τι είναι αυτό που θα ανυψώσει τώρα τη θλιβερή ζωή του γιού της; Ποια οντότητα θα δώσει νόημα στη ζωή του; Ποιά πνευματικά ενδιαφέροντα θα διώξουν απο το μυαλό του «τα μάτια των παιδιών»; Με τι δύναμη πνευματική, τι υποδομή, τι θάρρος θα προχωρήσει αυτός ο άνθρωπος;

Χαιρετώ ευγενικά, και βγαίνω διακριτικά απο το σαλόνι. Καθώς ο φθινοπωρινός αέρας με χτυπάει στο πρόσωπο, σκέφτομαι πως η συνέντευξη απέτυχε. Ρίχνω ένα τελευταίο νεύμα στη άτυχη μητέρα που με κοιτάει απο τη πόρτα. Η σκηνή με ενοχλεί και προσπαθώ να την ξεχάσω. Μπαίνω στο αυτοκίνητο και φεύγω. Εχω κι’ άλλά πράγματα να κάνω στη ζωή μου.

Η μικρή χαρά του πλούτου

Το ιστορικό στάδιο της επιβίωσης

Γεμάτη η ανθρώπινη ιστορία πολέμους, σφαγές και δυστυχία. Με μέσο όρο ζωής κάτω απο τα 40 χρόνια μέχρι τον εικοστό αιώνα, ο μέσος ιστορικός άνθρωπος μεγάλωνε, ζούσε και πέθαινε μέσα σε μια ακτίνα λίγων χιλιομέτρων απο τον τόπο γέννησής του. Ούτε ταξίδια, ούτε βιβλία, ούτε μόρφωση, ούτε ιατρική περίθαλψη. Ούτε και γνώση για τον γύρω του κόσμο που βέβαια δεν του ήταν κάν προσιτός. Η καθημερινή ζωή ένας τεράστιος αγώνας να δαμάσει ο άνθρωπος τη γή, απο την οποία αποκτούσε με θυσίες το φαγητό του. Αλλά και η γή, δεν συνεργαζόταν. Μία περίοδο παρήγαγε, μία όχι. Ολος ο μόχθος για ενα κομμάτι ψωμί, κι’ αν η αρρώστια χτύπαγε την πόρτα, ο θάνατος ήταν κοντά.

Η αρχή όλων των ανθρωπίνων κοινωνιών, έρχεται απο την γή. Ολόκληρη η ανθρώπινη εμπειρία είναι η τραγική μεταβίβαση των κοινωνικών συνόλων απο την αγροτική διάσταση, σε κάποια άλλη. Για αιώνες, ο μέσος άνθρωπος έτρωγε τα λίγα που έβγαζε. Το οποίον σημαίνει στασιμότητα. Χρειάστηκαν αιώνες να δημιουργηθεί κάποιον μικρό απόθεμα πλούτου, και αυτό έγινε όταν ήρθε η επιστημονική καλλιέργεια που επέτρεπε στους ανθρώπους της γής να καλλιεργήσουν τη γή, χωρίς διακοπές.

Και σαν να μην εφτανε μόνον το εμπόδιο της συνεχούς καλλιέργιας, υπήρχε και το επιπλέον προβλημα οτι οι πιο πολλοί άνθρωποι δεν όριζαν καθόλου τη γή που καλλιεργούσαν. Ιστορικά, τα μεγαλύτερα και καλύτερα κομμάτια γής ανήκαν σε λίγες μικρές ομάδες αριστοκρατών που τα όριζαν εξ ολοκλήρου. Ο μέσος ιστορικός άνθρωπος ζούσε και καλλιεργούσε τη γή κάποιου άλλου, ο οποίος βέβαια παρακρατούσε και όλα τα κέρδη.

Και ενώ οι διάφορες αριστοκρατίες και κέντρα εξουσίας συμμαχούσαν ή πολεμούσαν μεταξύ τους για περισότερη γή και δύναμη, τα ιδεολογικά κέντρα εξουσίας φρόντιζαν για την πνευματική αποβλάκωση του πληθυσμού. Οι επιβλητικοί ναοί που κοσμούν την Ευρώπη, απαίτησαν τεράστιο πλούτο για να δημιουργηθούν, και χτίστηκαν σε περιόδους απόλυτης ανθρώπινης ένδοιας. Ο σκοπός τους ήταν να τρομοκρατήσουν τον μέσο άνθρωπο, να τον κάνουν να νοιώσει δέος για το μεγαλείο του θεού, τον οποίο βέβαια ο ναός εκπροσωπούσε.

Και έτσι λοιπόν, με λίγη γή και ασυνεπή καλλιέργεια απο τη μιά, και ιδεολογική τρομοκρατία απο τη άλλη, ο ιστορικός άνθρωπος δεν μπόρεσε για αιώνες να παράγει τον μικρό πλούτο που θα του επέτρεπε να ξεφύγει απο το αγροτικό στάδιο. Τεράστιες μάζες πληθυσμών παρέμειναν για αιώνες καρφωμένοι στη γή, χωρίς ελπιδα ανάπτυξης.

Η μικρή χαρά του πλούτου

Αυτή ήταν η κατάσταση στην ανθρωπότητα, για τους περισότερους αιώνες της ανθρώπινης εμπειρίας. Οι λίγοι ισχυροί όριζαν τη γή, και είχαν όλα τα δικαιώματα, πολιτική εκπροσώπηση και ψήφο. Οι πολλοί, ζούσαν στο έλεος των ισχυρών, και των φυσικών καταστροφών. Σε πολλές περιπτώσεις, όταν η γή δεν μπορούσε να παράγει αρκετά, οι λοιμοί έκανα την εμφανισή τους και σκότωναν χιλιάδες. Η Ιρλανδική πείνα στα μέσα της δεκαετίας του 1830, κράτησε μερικά χρόνια και οφείλονταν στην αποτυχία της καλλιέργειας της πατάτας.

Ωσπου κάποτε, και για λόγους καθαρά οικονομικούς, οι ανα τον κόσμο γεωκτήμονες δεν μπορούσαν πια να συντηρήσουν (να μανατζάρουν είναι ο σωστότερος όρος), τους υποτελείς τους. Διότι ο αριθμός των υποτελών μεγάλωνε ενω η γή παρέμεινε η ίδια. Η λύση ήταν γρήγορη και πρακτική. Εκδιώχθηκε ο ιστορικός άνθρωπος απο τη γή που δεν όριζε, και βρέθηκε στις πόλεις, οπου αναγκάστηκε να δημιουργήσει άλλου είδους υπηρεσίες και τέχνες για επιβίωση. Εκατομύρια άνθρωποι πέθαναν κατα το στάδιο αυτής της ιστορικής μετατόπισης. Και ενώ οι μάζες άρχισαν πια να συνωστίζονται στις μεγάλες πόλεις, ο οικονομικός δαρβινισμός ξεκαθάριζε το τοπίο απο τους αδύνατους.

Το «Ιρλανδικό Πρόβλημα», οπως ιστορικά το ονόμασαν οι Αγγλοι ευγενείς, λύθηκε με τη μετανάσταση. Ο πληθυσμός της Ιρλανδίας – την οποία βέβαια όριζαν κάποιοι αριστοκράτες, στάλθηκε με συνοπτικές διαδικασίες στις αποικίες των Ηνωμένων Πολιτειών. Τέσσερα δολλάρια το κεφάλι για Boston και New York City, μας λένε τα χαρτιά.

Είναι γνωστή η ανθρώπινη ιστορία της πόλης του Λονδίνου με τις δεκάδες χιλιάδες πόρνες και τους λοιμούς της χολέρας γύρω στο 1850. Γνωστοί είναι επίσης και οι λόγοι της απελευθέρωσης των σκλάβων στις Ηνωμένες Πολιτείες που αφού δεν μπορούσαν πιά να παίξουν το ρόλο που τους όρισε η μοίρα, αφέθησαν και αυτοί «ελεύθεροι» να φύγουν απο τις φυτείες του Νότου.

Η ιστορική μετάβαση απο την αγροτική οικονομία στο μικροεμπόριο των αστικών κέντρων, μαζί με το παράλληλο ξεκαθάρισμα εκατομυρίων ανθρώπων που «περίσσευαν», είχε σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός μικρού πλούτου στα χέρια του μέσου ιστορικού ανθρώπου. Για πρώτη φορά στη ιστορία, ο μέσος άνθρωπος μπόρεσε να υπερβεί το βασικό στάδιο της επιβίωσης και να αποκτήσει έναν μικρό, αλλα αναμφισβήτητα σημαντικό για τη ζωή του πλούτο, που του επέτρεπε να αγοράσει και άλλες υπηρεσίες, μέχρι τότε αδιανόητες. Και όταν ο άνθρωπος υπερβαίνει το στάδιο της απλής επιβίωσης, αρχίζει να αποκτά και σκέψη. Και η σκέψη με τον καιρό οδηγεί στην απαίτηση για την απόκτηση δικαιωμάτων, μόρφωσης, πολιτικής εκπροσώπησης. Αιώνες χρειάστηκε ο ιστορικός άνθρωπος για να αποκτήσει λίγο πλούτο που θα του επέτρεψε να οραματιστεί λίγη ποιότητα στην θλιβερή ζωή του.

Η μεσαία τάξη ανδρώθηκε μέσα απο τις δυναμικές του καπιταλισμού. Η ανάπτυξή της οφείλεται στη σταδιακή δημιουργία πλούτου, που με τους αιώνες ξεκίνησε απο το αγροτικό στάδιο, συνεχίστηκε με το μικροεμπόριο στις πόλεις, και ανδρώθηκε με την βιομηχανική επανάσταση. Η τεράστια ανάπτυξη της μεσαίας τάξης, που σήμερα μερικοί θεωρούν ως δεδομένο, ήταν ένα ιστορικό ατύχημα, αποτέλεσμα συγκυριών που μέσα απο τις δυναμικές του καπιταλισμού, επέτρεψε στον μέσο ιστορικό άνθρωπο να αποκτήσει κάποιο πλεόνασμα πλούτου.

Οι δυναμικές του καπιταλισμού έφεραν την ανάπτυξη που βιώνουμε σήμερα. Πίσω απο τη σταδιακή βελτίωση της ποιότητας ζωής των μαζών, την ανάπτυξη των εργατικών νόμων και τη θεσμοθέτηση της παιδείας, δεν υπάρχει κανένα οργανωμένο σχέδιο. Εντελώς τυχαία, απο ιστορικές συμπτώσεις και μόνον, η ζωή άρχισε να γίνεται καλλίτερη. Ο συνδικαλισμός πέτυχε μόνον γιατί υπήρχε πλεόνασμα πλούτου να τον χρηματοδοτήσει.
Οι οργανωμένες επαναστάσεις που στηρίχτηκαν σε ιδεολογία, απέτυχαν γιατί είχαν στόχους ουτοπικούς και δεν άφηναν τίποτε στην τύχη. Μόνον ο καπιταλισμός δημιούργησε τις συνθήκες που επέτρεψαν τη δημιουργία πλούτου. Και αυτό, εντελώς τυχαία.

Η μεθοδολογία της ανάπτυξης

Η ιστορία είναι αδυσώπητη. Μας μιλά καθαρά και χωρίς συναισθηματισμούς για την ανθρώπινη εμπειρία και πορεία στο χρόνο. Ο σύγχρονος άνθρωπος αδυνατεί να δεχθεί το γεγονός πως όλα αυτά που βλέπει σήμερα γύρω του έγιναν εντελώς τυχαία. Προτιμά να πιστεύει πως οι ανθρώπινες ιδεολογίες και επαναστάσεις έφεραν την πρόοδο που βιώνουμε σήμερα.

Η καλή θεώρηση της ιστορίας όμως μας λέει άλλα. Ο καπιταλισμός προυπήρχε όλων των ανθρωπίνων συστημάτων. Δεν είχε ιδεολογία, ούτε πρόγραμμα, ούτε προγνωστικά. Με μόνο γνώμονα το κέρδος και την επιβίωση, προχωρά και αναμορφώνεται. Η δημιουργία πλούτου, και μόνον αυτή, έφερε την ανάπτυξη του σήμερα. Τυχαία, και σταδιακά. Η δημιουργία πλούτου έδωσε στον άνθρωπο τη δυνατότητα να σκεφτεί, να οραματισθεί, να επαναστατήσει, να δημιουργήσει φιλοσοφικά κινήματα και επαναστάσεις. Ολη η ανθρώπινη διανόηση στηρίζεται στο πλεόνασμα του πλούτου της ομάδας που τον δημιούργησε.

Χώρες με επιτυχημένη αγροτική πολιτική, δίνουν νωρίς στους πολίτες τους την ευκαιρία να δημιουργήσουν έναν μικρό πλούτο, και να προχωρήσουν στο επόμενο στάδιο ανάπτυξης. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, νωρίς στην ιστορία τους μοίρασαν γή σε όλους, όλοι είχαν κάτι. Μέσα σε λίγες γενιές, ο αγροτικός πληθυσμός των ΗΠΑ είχε συσσωρεύσει μεγαλύτερο πλούτο απ’ οτι η Ευρώπη σε πολλούς αιώνες ιστορίας. Το Μεξικό απέτυχε. Νωρίς κι’ αυτό στη ιστορία του, μοίρασε τη γή του σε πέντε άτομα, αφήνοντας τις μάζες στο έλεος της καταστροφής. Ολοι οι πόλεμοι του Μεξικού έγιναν για κάποια αγροτική μεταρύθμιση. Και όλοι απέτυχαν. Εκατομύρια Μεξικανοί δεν είχαν ποτέ την ευκαιρία να αποχτήσουν ένα κομμάτι γής, μέσα απο το οποίο θα δημιουργούσαν λίγο πλούτο.

Αγροτική οικονομία - σύνθετο εμπόριο - συγχρονος καπιταλισμός.
Αυτή είναι η ιστορική έμπειρία της ανάπτυξης. Η ανάιμακτη μεταβίβαση απο το ένα στάδιο στο άλλο, αποτελεί συνταγή επιτυχίας. Δημιουργία πλούτου σε κάθε στάδιο. Ολες οι χώρες που αναπτυχθηκαν, ακολούθησαν αυτή τη μεθοδολογία. Εστω και αργά. Ο Τρίτος Κόσμος λόγω αποικιοκρατίας, δεν δημιούργησε ακόμα πλούτο στον αγροτικό στάδιο. Η Ελλάδα τα κατάφερε καλά και βρίσκεται σήμερα στο μεταίχμιο του σύγχρονου καπιταλισμού. Το ιδιο και η Κίνα. Παρόλα τα προβλήματά της, η αγροτική της πολιτική ήταν καλή και αποτελεσματική. Παράγουν σήμερα οι κινέζοι πλούτο και στα τρία στάδια της μεθοδολογίας.

Ζούμε σε ένα κόσμο σύνθετο που τρέχει γρήγορα. Εχουμε μόνον ένα σύστημα να αντιμετωπίσουμε - τον Καπιταλισμό. Σκοπός μας πρέπει να είναι ο μετασχηματισμός του, ετσι ωστε οι δυναμικές του να επιτρέπουν τη δημιουργία πλούτου. Και όπου δυνατόν, την αποφυγή των θλιβερών εξάρσεων που μας αφηγείται η ιστορία.

----------------------------------------------------------------------------

(Εγραψα αυτές τις σκέψεις γρήγορα, σαν είδος σημειώσεων. Είχα την τύχη κάποτε να ταξιδεύσω σε χώρες του Τρίτου Κόσμου και στη Κίνα. Η διαφορά μεγάλη. Στο Μεξικό και στην Ινδία, ο μέσος αγρότης λοιμοκτονεί, στην Κίνα παράγει πλούτο. Ο ίδιος καπιταλισμός παντού, αλλά με άλλες δυναμικές.)